درس

عصر یک روز تابستان بود، در کنار میدان شهر یکى از آشنایان را دیدم که جلوترها دیده بودمش و تقریباً مى‏شناختمش و تمایل مارکسیستى او را حدس مى‏زدم.

از پشت سر با سلام غافلگیرش کردم؛ به گرمى مرا پذیرفت. شاید در برخورد طبیعى به سردى و با بى‏اعتنایى رو به رو مى‏شد؛ که از غرور و شیطنت‏هایى سرشار بود.

گفتم: آب خنک نرفتى؟

توضیح داد که به خاطر چند نفر از دوستانم هنوز مسافرت نکرده‏ام.

پرسیدم: به خاطر آن‏ها از بهشت خودت گذشته‏اى و در جهنم ما مانده‏اى؟

با خنده گفت: به خاطر آن‏ها این فداکارى چیزى نیست.

آهسته گفتم: آن‏ها که براى تو از برگ خشک مى‏گذرند، سزاوار هستند که بهشت‏ها را فدایشان کنى؟ و او ادامه داد که ما همدیگر را پیدا کرده‏ایم. و تأکید کرد که ما به خاطر هدفى با هم جمع شده‏ایم.

از هدفش سؤال نکردم؛ که حدس مى‏زدم و نمى‏خواستم هجوم بیاورم. فقط پرسیدم: آیا دراین جمع و برخورد جز خودتان چیزى هم پیدا کرده‏اید و بهره‏اى هم بدست آورده‏اید؟

با شتاب گفت: بَه! زیاد. ما درباره‏ى کارمان با هم فکر مى‏کنیم و براى بچه‏ها و پرورش فکریشان مشورت مى‏نماییم؛ و برایشان داستان‏هایى هم مى‏گوییم و آن‏ها را به داستان‏نویسى مى‏کشانیم، تا حدى که داستان‏ها و نوشته‏هاشان خیلى عالى است و حتى ما از آن‏ها استفاده مى‏کنیم. ما مثل آخوندها نیستیم که زود از داستان نتیجه‏ى اخلاقى بگیریم و در داستان‏ها شعار بدهیم و بچه‏ها را این طور بار بیاوریم. ما با بچه‏ها جورى راه رفته‏ایم که خودشان سؤال طرح مى‏کنند و سؤال‏ها را جواب مى‏دهند.

 

مثلا وقتى داستان خاله خورشید را براى آن‏ها گفتیم، آن‏ها خودشان نکته‏ها را مى‏فهمیدند و سؤال‏ها را جواب مى‏دادند.

 

 

من آنچه از داستان در ذهنم مانده از او نقل مى‏کنم؛ چون اصل داستان را در دست ندارم.

یک روز خاله خورشید، تو آسمون خسته شد. راهش را گم کرد و توى کوچه‏هاى ده افتاد ... درِ یک خانه باز بود ... آمد توى خانه... تشنه‏اش بود ... رفت آب بخورد افتاد توى چاه.

در این خانه، یک مادر پیر با یک دختر و پسر زندگى مى‏کردند...

پسر آمد ... آب ببرد سر سفره؛ دید خاله خورشید تو چاه نشسته؛ دارد مى‏درخشد.

خوشحال شد، فریاد کرد. خواهر و مادر بزرگش آمدند. هر کدام مى‏خواستند خورشید را براى خود بردارند. هر چه طناب داشتند آوردند، اما طناب‏ها پاره مى‏شد و آن‏ها فریاد مى‏کردند.

مادر بزرگ مى‏گفت: خورشید مال من، مى‏خواهم تو جانمازم بگذارم.

دخترش مى‏گفت: نه مال من، مى‏خواهم روى سینه‏ام بنشانم.

پسرش داد مى‏زد: نه، مال من، مى‏خواهم سر چوب پرم بکارم.

فریادها بلند شد. همسایه‏ها گفتند: چه خبر است؟! پشت درآمدند.

این‏ها مى‏خواستند خورشید مال خودشان باشد. داستان را پنهان کردند و گفتند مثلا کاسه افتاده بود تو چاه، مى‏خواستیم بیرونش بیاوریم.

وقتى همسایه‏ها رفتند و آب‏ها از آسیاب افتاد، دوباره آمدند تا خورشید را بردارند ... دیدند خورشید قهر کرده و رفته.

 

 

داستان همین جا تمام شد. و بچه‏ها مى‏توانستند به خوبى بفهمند که چرا خاله خورشید قهر کرده و رفته و چرا طناب‏ها پاره شدند. و چرا نتوانستند به مقصودشان برسند.

بچه‏ها مى‏گفتند: آخر خورشید مال همه است، مال یک نفر نیست که تو جانمازش بگذارد، یا روى سینه‏اش بنشاند و یا بر سر چوبش بکارد.

خورشید را باید همه با هم بیرون مى‏آوردند. باید طناب‏ها را به هم مى‏پیچیدند. به تنهایى طناب‏ها پاره مى‏شوند.

آقا معلم کاملا غرورش باد کرده بود. اشاره و کنایه‏هایش تیز شده بودند و داستان ماهى سیاه صمد {و ++++} را هم توضیح مى‏داد که بچه‏ها چطور درکش مى‏کنند. ازش پرسیدم: آیا بچه‏ها توضیح مى‏دادند که چطور خورشید بیرون آمد و قهر کرد و رفت؟ و یا چطور ماهى سیاه کوچولو، حربه‏اى را که از سوسمار گرفت نگهدارى کرد؟ آن حربه را کجاش نگه داشت و با خودش برد؟

دوستم تو فکر رفت. ادامه دادم: رفیق! تو مى‏خواهى با این داستان‏ها و با آن روش تربیتى خودت، به بچه‏ها چه چیز را بدهى؟ هدف را؟ عشق را؟ راه را؟ و یا وسیله‏ى حرکت و پاى رفتن را؟

 

 

او از غرورش جدا شده و با شیطنتش راه مى‏رفت. توضیح خواست که مقصودت چیست؟ گفتم: گاهى به بچه‏ها هدف مى‏دهیم که مثلا تهران خوب و قشنگ است و گاهى عاشقش مى‏کنیم و با شعارها گرمش مى‏سازیم و گاهى راه تهران را نشانش مى‏دهیم و گاهى ماشین برایش مى‏خریم. حالا شما به بچه‏ها چه مى‏دهى؟ هدف یا علاقه یا راه یا پا؟

هر کدام را که گفت، رد کردم؛ چون هدف تزریقى نبود و عشق شعارى نبود و راه و پا دادن، تنبل پرورى بود. هنگامى که کودک عاشق شد و هدف را انتخاب کرد، خودش راهش را مى‏یابد و وسایلش را تهیه مى‏کند.

رفیق خودش را باخته بود، مى‏خواست از من حرفى بیرون بیاورد و چوب بزند. من هم مى‏گفتم: آخوندها که چیزى ندارند ... شعار مى‏دهند و نتیجه‏ى اخلاقى مى‏گیرند...

 

 خیلى عذر خواهى کرد که قصد اهانت نداشتم. و من هم فرار کردم، که مى‏خواستم او را خالى کنم. او یک دنیا مطالعه انبار کرده بود و خودش را در جو و همراه دوستانى مى‏دید که عمیق و روشنفکر هستند.

او مى‏خواست با زرنگى حرفى بیرون بکشد و مرا محکوم کند و خودش را آزاد. من که این حالت را در او دیده بودم، نمى‏خواستم به او چیزى بدهم.

 

بعضى‏ها از بس خورده‏اند به بدبختى افتاده‏اند و شکمشان درد گرفته و گند زده. به این‏ها نباید چیزى داد. باید این‏ها را تنقیه کرد و به استفراغ کشاند. هر نوع گفت‏وگو با این‏ها، این‏ها را گرفتارتر مى‏سازد.

او کاملا تشنه شده بود و ذلیل شده بود. با این که مى‏گفت ساعت هشت کار دارم، با من آمد ... تا در خانه. من تعارفش نکردم؛ که خیال نکند برایش دامى چیده‏ام. و او اجازه خواست که داخل بیاید ... با تبسم شیطنت بارى گفتم: الان ساعت هشت است. ذلیل‏تر شد و با من آمد ... و تا ساعت 12 شب آن‏جا بود.

من تا سطح مساوى حتى بالاتر آمده بودم و من مجبور بودم که با ضربه‏ها آماده‏اش کنم و با سؤال‏ها، نشانش بدهم که سطحى هستند، عمیق و آگاه نیستند، لذا در هر جمله‏اش تأمل داشتم...

 

 

بالاى بام چشم انداز خوبى داشتیم و او هجومش را شروع کرد که ما فکر مى‏کنیم ضرورتى ندارد مذهبى باشیم و در چهار چوبه‏ى مذهب فکر بکنیم. مذهب یک پدیده‏ى ذهنى است؛ در زندگى ما نقش سازنده‏اى ندارد...

من آرام نگاهش مى‏کردم و او منتظر جواب بود. حرفش که تمام شد، حرف‏هایش را تکرار کردم که شما فکر مى‏کنید که  ...؟ او تصدیق کرد. پرسیدم: شما چگونه فکر مى‏کنید؟ فکر چیست؛ مذهب چیست که ضرورتى ندارد و نقش سازنده‏اى ندارد؟ او حرفى نداشت. و توضیح فکر و مذهبش را تعقیب کردم؛ چون فکر را با عقل و ذهن و هوش قاطى کرده بود و مذهب را با یک مشت قانون پراکنده به چوب بسته بود. او کاملا شرمنده بود. ساکت بود. پرسیدم: خوب، گیرم نباید آن طور فکر کنى، پس فکر مى‏کنى که باید چطور باشى؟

او حرفش به یادش آمد و محکم گفت: با میعارهاى انسانى مسائل را حل و فصل مى‏کنیم. این جا بود که درباره انسان و معیارهاى انسانى از او توضیح خواستم.

جواب‏هایش سطحى بود و سؤال‏هاى بیشترى را به دنبال کشید.

او در بحث خیلى زرنگ بود؛ شاید بیش از دوازده سال دوره دیده بود. ولى آن شب بار بحث را به عهده‏ى او گذاشته بودم و سنگینى بحث را او مى‏کشید. من مدعى نبودم، فقط سؤال مى‏کردم و حتى سؤال‏هایش را با سؤال جواب مى‏دادم و او از زیر بار سؤال‏ها بیرون نمى‏آمد.

 

او از انسان سخن مى‏گفت: و من مى‏گفتم چرا انسان باشم؟ چرا انسان دوست باشم؟ انسان با ضد انسان چه تفاوت دارد؟ انسانیت یعنى چه؟ یعنى این که اشک یتیم را پاک کنى و دست او را بگیرى و دیگران را به راحتى برسانى؟

آیا آن‏ها که انسان‏ها را به مرگ مى‏دهند و از زندگى مى‏گیرند، آن‏ها را به راحتى نرسانده‏اند؟ آیا جلادها خدمتگزار انسان نیستند؟

آن گاه، راجع به ظلم وعدالت و خوبى و بدى با او صحبت کردم که چه معیارى براى خوبى و بدى مى‏توانى بدست بدهى؟

مگر ما در طبیعت یکسان هستیم که در جامعه یکسان باشیم؟ ما اگر یکسان بودیم که طبقات به وجود نمى‏آمد. تمام توضیحاتش به عوامل طبیعى باز مى‏گشت و توجیه بى‏عدالتى مى‏شد و توجیه طبقات.

من با طرح این سؤال‏ها مى‏خواستم او را از بارهایى که به آن تکیه داده بود آزاد کنم... و از آنچه خورده بود نجات بدهم تا خودش بتواند راهش را بیابد. او هم به شدت آب مى‏خورد و سخت داغ کرده بود. ولى در تمام طول بحث، آرام ادامه مى‏دادیم.

او به من مى‏گفت: اگر امشب بمیرم تقصیر توست، چرا خودت حرف نمى‏زنى؟

و مى‏گفت: ما خودمان را عمیق حساب مى‏کردیم، اما حالا مى‏بینم که چقدر در سطح مانده بودیم.

ساعت 10 شب بود که برایش زنگ تفریح گذاشتم و خودم دنبال کارهایم رفتم ... تا بیشتر فکر کند و آماده‏تر شود.

آن گاه برایش از روش تربیتى کودک و از عوامل تربیتى کودک توضیح دادم و آن گاه راجع به انسان و استعدادهایش و مذهب و اصالت و ضرورت و طرح کلى و جامعش سخن‏ها رفت که در جاى دیگرى به آن و این مى‏پردازیم.^۱

 

 

 

 راستى آن‏ها که انبار شده‏اند... باید با زمینه سازى‏ها آماده شوند. مادام که زمینه‏ها بدست نیامده، روش‏ها سودمند نخواهند بود.

این زمینه سازى خود مراحلى دارد:

از پاک کردن و خالى نمودن،

از شکستن مانع‏ها و غرورها؛ با ضربه‏ها و سؤال‏ها،

از شخصیت دادن

و به آزادى رساندن

و به تفکر وادار کردن.

مادام که ذهن پاک نشده، شیرها ضایع مى‏شوند و مسمومیت مى‏آورند.

مادام که غرورها نشکسته و دیوارها فرو نریخته، حرف‏ها مفهوم نمى‏شوند.

مادام که طرف شخصیت نگرفته و با چشم و مغز دیگران کار مى‏کند، جرأت حرکت نخواهد داشت.

مادام که آزادى و حریت بدست نیامده باشد، رخت‏هاى سابق از تن بیرون نمى‏روند.

مادام که سؤال‏ها طرح نشده و فکر ضربه ندیده، جواب‏ها جایگاهى نخواهند داشت و روش‏ها تأثیرى نخواهند گذاشت و حرف‏ها گنگ خواهند ماند.

کتاب مسئولیت و سازندگی – استاد علی صفایی حائری

^{(استاد صفایی این کتاب را در سن ۲۰سالگی نوشته‌اند!)}

۱- به زودی کلیپی صوتی در شرح این موضوع {روش تربیتى کودک و عوامل تربیتى کودک و ...} در اختیارتان قرار خواهد گرفت.